काठमाडौं । एक वर्षको अवधिमा जीवन बीमाको दायरामा समेटिएको जनसंख्याको प्रतिशत उल्लेख्य रुपमा बृद्धि भएको छ । बीमा समितिले उपलब्ध गरेको तथ्याङक अनुसार बीमाको दायरा ४१ प्रतिशतमा पुगेको देखिएको छ । समितिको तथ्यांक अनुसार आर्थिक वर्ष २०७९ को साउन महिनासम्ममा म्यादी, लघु म्यादी र वैदेशिक रोजगार बीमालेख सहित कूल जनसंख्याको ४१ दशमलव १५ प्रतिशत जनसंख्या बीमाको दायरामा समेटिएका छन् ।

बीमा क्षेत्रको २०७९ साउन मसान्तसम्मको तथ्यांक अनुसार बीमाको दायरामा समेटिएको जनसंख्या आर्थिक वर्ष २०७८ साउन मसान्तसम्मको तुलनामा बीमाको दायरामा थप १३ दशमलव ६४ प्रतिशत जनसंख्या समेटिएका छन् । कूल जारी बीमालेख संख्याको आधारमा समेटिएको प्रतिशत गणना गरिएको हो । अघिल्लो आर्थिक वर्षको सोही अवधिमा जीवन बीमाको दायरा २७ दशमलव ५१ प्रतिशत मात्र सिमित थियो ।

बीमा समितिका अनुसार (म्यादि, लघु म्यादि र बैदेशिक रोजगार) जीवन बीमालेख सहित पाँच प्रतिशत घटाएर लिएको बीमालेख संख्या १ करोड २४ लाख ७८ हजार ९ सय ५० रहेको छ । बीमाको दायरामा समेटिएको जनसंख्या प्रतिशत गणना गर्दा कूल जनसंख्या ३ करोड ३ लाख २२ हजार मानिएको छ । वैदेशिक रोजगार बीमालेखको संख्या हटाउँदा बीमाको दायरामा समेटिएको जनसंख्या १६ दशमलव ६८ प्रतिशत रहेको बीमा समितिले जारी गरेको तथ्यांकमा उल्लेख छ ।

समितिको तथ्याङक अनुसार २०७९ साउन मसान्तसम्ममा कुल जीवन बीमालेख संख्या १ करोड ६० लाख ८९ हजार ४८६ वटा रहेको छ । गत आर्थिक वर्ष २०७८ को साउन मसान्तसम्ममा यस्तो बीमालेख ८५ लाख ८७ हजार ४४ वटा रहेको थियो । गत आर्थिक वर्षको सोही अवधिको तुलनामा जीवन बीमा क्षेत्रको समग्र बीमालेख ५२ प्रतिशतले बृद्धि भएको छ ।

यता, २०७९ साउन मसान्तसम्ममा कुल निर्जीवन बीमालेख संख्या २ लाख २१ हजार ६४२ वटा रहेको छ । गत आर्थिक वर्ष २०७८ को साउन मसान्तसम्ममा यस्तो बीमालेख २ लाख ४१ हजार ८३७ रहेको थियो । गत आर्थिक वर्षको सोही अवधिको तुलनामा निर्जीवन बीमा क्षेत्रको बीमालेख संख्या ८ दशमलव ३५ प्रतिशतले घटेको छ ।

आर्थिक वर्ष २०७९ साउन मसान्तसम्ममा बीमा कम्पनीहरुको कार्यालय संख्या ९ दशमलव ७८ प्रतिशतले बृद्धि भएको छ भने बीमा कम्पनीहरुमा कार्यरत कर्मचारीहरुको संख्या ८ दशमलव ८८ प्रतिशतले बृद्धि भएको छ ।

१) बीमालेखसँग राम्ररी परिचित हुनुहोस् :
बीमित वा दाबीकर्ताको हैसियतबाट बीमा दाबीको लागी निवेदन पेश गर्नु अघि तपाईसँग भएको बीमालेखको दस्तावेज राम्ररी पढ्नुहोस् । बीमालेखको शर्त तथा सुविधाहरुमा कस्तो कस्तो अवस्थामा बीमा दाबीवापतको भुक्तानी पाइने र कस्तो अवस्थामा नपाइने भन्ने लेखिएको छ,त्यसलाई राम्ररी पढ्नुहोस् र बुझ्ने प्रयास गर्नुहोस् । बीमालेखहरुमा सर्वसाधारणले खासै प्रयोग नगर्ने बीमा क्षेत्रमै सीमित केही विशेष शब्दहरु प्रयोग गरिएका हुन्छन्, यस्तो शब्दको अर्थ जान्नको लागी तपाईले अभिकर्ता वा गुगलको सहायता लिन सक्नुहुन्छ । वा बीमा सम्बन्धमा जानकार कोही चिनेजानेका व्यक्ति छन् भने उनीहरुसँग पनि अर्थ बुझ्नको लागी मद्दत लिन सक्नुहुन्छ ।

बीमालेखमा मूल बीमालेख बाहेक पुरक करार समेत संलग्न भएको हुनसक्छ । पुरक करारले बीमितलाई मूल बीमालेखमा उल्लेख गरिएको शर्तहरुबाहेकको सेवा सुविधा वा थप रकमको दाबी भुक्तानीको ग्यारेन्टी गरेको हुनसक्छ । तसर्थ पुरक करार भए नभएको यकीन गरेर दाबी लाग्ने नलाग्ने सम्बन्धमा पूर्ण जानकारी प्राप्त गर्नुहोस् ।

२) दस्तावेज तयार पार्नुहोस् :
तपाईले बीमा दाबी सम्बन्धमा कुनै घटना वा दुर्घटनाबारे बीमा कम्पनीलाई मौखिक जानकारी दिनुभएको छ भने जानकारी दिनुभएको व्यक्तिको नाम, पद, सम्पर्क गरेको मिति र तपाईले जानकारी दिएको विषय टिपोट गरेर राख्नुहोस् । यसबाहेक बीमा कार्यालयमा तपाईले लिखित निवेदन दिनुभएको छ भने निवदेनको प्रतिलिपि आफूसँग राख्नुको साथै निवेदनको दर्ता नम्बर लिन नभुल्नुहोला ।

तपाईले बीमा कम्पनीको आधिकारिक वेबसाइटमा उल्लेख गरिएको इमेल ठेगानामा इमेल गरेर समेत बीमा दाबीको घटना वा दुर्घटना वा विषयबारे जानकारी गराउन सक्नुहुन्छ । यस्तो इमेल पछिसम्म तपाईले सुरक्षित राख्नुपर्छ ।

३) कागज प्रमाण पेश गर्नुहोस् :
तपाईले बीमा दाबी पूर्णरुपमा प्राप्त गर्न चाहनुहुन्छ भने बीमा कम्पनीको कर्मचारीले मागेका सम्पूर्ण कागज प्रमाणहरु दुरुस्त अवस्थामा तयार पारेर बीमा कम्पनीमा दर्ता गराउनुहोस् ।

फरक फरक किसिमको दाबीको लागी फरक फरक कागजप्रमाण आवश्यक हुन्छ । जस्तै मोटर दुर्घटनामा परेर मोटर मात्र क्षति भएको छ भने बीमा दाबीको लागी चाहिने प्रमाण र दुर्घटनामा परेर कसैको मृत्यु भएको छ भने बीमा दाबीका लागी चाहिने प्रमाणहरु फरक फरक हुन्छन् ।

• प्रहरी प्रतिवेदन
• घटना विवरण
• घटना दुर्घटना वा सवारी क्षतिसँग सम्बन्धित तस्वीर
• उपचार गर्न वा सवारी मर्मत गर्न लागेको खर्चवापतको बिल
• मर्मतको लागी ग्यारेजले दिएको लागत अनुमान वा उपचारको लागी अस्पतालले दिएको शुल्क तालिका

तपाईले निर्जीवन बीमा कम्पनीमा दाबीको निवेदन पेश गर्नुभयो भने क्षतिको अनुमान गर्नको लागी बीमा सर्वेक्षकलाई नियुक्त गर्न सक्छ । नेपालमा सर्वेक्षकहरुलाई प्रभावित पारेर आफ्नो अनुकूलको प्रतिवेदन वा राय तयार पार्नको लागी बीमा कम्पनी वा बीमित दुबैले प्रयास गर्ने अभ्यास रहँदै आएको छ । तपाईले पनि बीमा दाबी पर्याप्त प्राप्त हुने विषय सुनिश्चित गर्नको लागी सर्वेक्षकसँग सौहाद्रपूर्वक समन्वय गर्नु उपयुक्त हुनसक्छ ।

ठूला क्षतिहरुको दाबीको सम्बन्धमा सर्वेक्षकको नियुक्ति बीमित स्वयम्ले पनि गर्न सक्छ । तर यस्तो सर्वेक्षक नियुक्त गर्नुअघि बीमा कम्पनीबाट स्वीकृति लिनुपर्छ ।

तपाईले आवश्यक कागजप्रमाण सबै बुझाई सकेपछि पनि बीमा कम्पनीले स्थलगत सर्वेक्षणको साथै घटनाका प्रत्यक्षदर्शी, बीमितलाई चिनेजानेका छरछिमेकलगायतसँग पनि थप विवरण माग गर्न सक्छ । तपाईलाई पनि थप प्रश्नहरु तेस्र्याउन सक्छ,यसको लागी तयार रहनुहोला ।

जीवन बीमामा पूर्णावधिक दाबी (म्याचुरिटी बेनिफिट), आवधिक दाबी(सर्भाइल बेनिफिट) दाबी प्राप्त गर्नको लागी सक्कल बीमालेख, बीमितको नागरिकता भए पुग्छ । बीमित स्वयम् जीवित नभएको अवस्थामा ईच्छ्याइएको व्यक्ति वा नजिकको हकवालाले सक्कल बीमालेख, नाता प्रमाण, आफ्नो नागरिकता प्रमाण पत्र र बीमितको मृत्यु दर्ता प्रमाण पत्र पेश गरेर दाबी भुक्तानी प्राप्त गर्न सकिन्छ ।

तर मृत्यु दाबीको सम्बन्धमा मृत्यु दर्ता प्रमाण पत्र, घटनास्थल मुचुल्का, प्रहरी प्रतिवेदन, शवजाँच प्रतिवेदन(पोष्टमर्टम रिपोर्ट), चिकित्सकको प्रतिवेदन, नाता प्रमाण, दाबी गर्ने व्यक्तिको नागरिकता, बैंक खाता नम्बर सहित बीमा कम्पनीमा निवेदन पेश गर्नुपर्छ । बीमा गरेको छोटो समयमै बीमितको मृत्यु भएको छ भने शंकास्पद दाबीको रुपमा वर्गिकरण गरेर बीमा कम्पनीले स्थलगत अनुसन्धानलगायत कागज पत्रको विश्वसनियता लगायतको जाँच गरेर मात्र दाबी भुक्तानीको प्रकृया अघि बढाउँछ । सबै चित्त बुझ्दो भएको अवस्थामा बीमा कम्पनीले १५ दिनभित्र दाबी भुक्तानी गरिसक्नुपर्छ ।

४) सबै कागज प्रमाण प्राप्त संकलन गर्नुहोस् :
घटना वा दुर्घटना सम्बन्धमा बीमा कम्पनीले प्रायः तेश्रो पक्षबाट बीमा दाबी सम्बन्धमा प्रतिवेदन र प्रमाणहरु हात पारि सकेको हुन्छ । तपाईले बीमा कम्पनीसँग सर्वेक्षकको प्रतिवेदन, प्रहरीको घटना मुचुल्का लगायतको कागजातहरु माग्न सक्नुहुन्छ ।

५) गुनासो :
तपाईको बीमा दाबी भुक्तानी सम्बन्धमा आवश्यक अनुसन्धान पछि बीमा कम्पनीले दाबी फछ्र्यौट पूर्जा तयार पारेर तपाईको हस्ताक्षरको लागी पठाउँछ । हस्ताक्षर वा लिखित सहमति जनाउनु अघि तपाईले दाबी फछ्र्यौट पूर्जामा दाबी सम्बन्धी विस्तृत विवरण उल्लेख भए नभएको एकीन गर्नुहोस् ।

प्रायःजसो बीमा कम्पनीले बीमितलाई फछ्र्यौट पूर्जा मात्र पठाउँछन्, दाबी भुक्तानीको विस्तृत विवरण उपलब्ध गराउँदैनन् । तसर्थ तपाईले माग्नुपर्छ । र आफूले पेश गरेको दाबी र बीमा कम्पनीले स्वीकृत गरेको दाबी रकम र शिर्षकहरुसम्बन्धमा चित्त नबुझेमा दाबी सम्बन्धमा पुनर्विचार गर्नको लागी लिखित अनुरोध गर्नुहोस् । यस्तो अनुरोध इमेलमार्फत् पनि गर्न सक्नुहुन्छ ।

तपाईको अनुरोधलाई बीमा कम्पनीले सम्बोधन गर्न आनाकानी गर्यो भने तपाईले बीमा समितिमा इमेलमार्फत् वा प्रत्यक्ष उपस्थित भएर बीमा कम्पनीविरुद्ध उजुरी गर्न सक्नुहुन्छ ।

जुनसुकै क्षेत्रको लाइसेन्स प्रदान गर्दा न्युनतम परीक्षाको व्यवस्था गरिएको हुन्छ । जसले गर्दा बजारमा दक्ष र सम्बन्धित क्षेत्रको राम्रो सैद्धान्तिक ज्ञान भएको व्यक्तिहरु आउने सम्भावना रहन्छ । अधिवक्ता, लेखापढी, भन्सार एजेन्ट लगायतका क्षेत्रमा सम्बन्धित निकायले परीक्षा लिएर मात्रै लाइसेन्स दिने गर्दछ । तर बीमा अभिकर्ताको लागि न्युनतम एसएलसी वा एसइइ उत्तीर्ण भएको नेपाली नागरिकले सजिलै बीमा कम्पनीहरु मार्फत लाइसेन्स प्राप्त गर्छन् । बीमा कम्पनीहरुले पोलिसी ल्याउने जुन सुकै व्यक्तिलाई सामान्य आधारभुत तालिम पनि नदिइ लाइसेन्स जारी गर्ने गर्छन् ।

पछिल्लो रिलायन्स लाइफका अभिकर्ता सरदार अहम खाँ नै सर्जन बि.क.को घटनामा प्रत्यक्ष जोडिएको पाइएको छ । बीमा समितिले उनलाई कुनै पनि बीमा कम्पनीबाट अभिकर्ताको लाइसेन्स लिन नपाउने व्यवस्था गर्नुका साथै उनको अभिकर्ताको लाइसेन्स खारेज गर्ने भएको छ ।

बीमा ऐन २०४९ को दफा ३२ अनुसार अदालतबाट कसुरदार ठहरिएको व्यक्ति अभिकर्ता बन्न पाउदैन । कुनै प्रकारको चोरी गरेको, ठगी गरेको वा आफ्नो जिम्मामा रहेको धनमाल अनधिकृत तवरले मासेको वा दुरुपयोग गरेको अभियोगमा अदालतबाट कसूरदार ठहरी सजाय पाएको व्यक्ति अभिकर्ताको लागि अगोग्य हुने व्यवस्था छ ।

कसरी दिने अभिकर्ताको लाइसेन्स

बीमा समितिले अभिकर्ताको लाइसेन्सका लागि निश्चित पाठ्यक्रम बनाउनु पर्छ । उक्त पाठ्यक्रम अनुसार बीमा कम्पनीहरुले नै निश्चित समय अवधिमा परिक्षा लिएर अभिकर्ताको लाइसेन्स दिने व्यवस्था गरिनु पर्छ । यसरी परिक्षा दिदा अभिकर्तालाई वायोमेट्रिक मार्फत आवस्यक व्यक्तिगत विवरण भर्ने व्यवस्था गरिनु पर्छ । ताकी अहिलेको अभ्यास अनुसार दोस्रो वा तेस्रो व्यक्तिले लाइसेन्स लिइदिने अवस्था नहोस् । यसो गर्दा वास्तविक रुपमा अभिकर्ता पेसालाई अंगिकार गर्न चाहने व्यक्तिनै यस पेशामा आउनेछन् । अर्को तर्फ परिक्षा नै दिएर लाइसेन्स पाउने भए पछि यसको महत्व पनि विस्तारै बढ्दै छन् ।

अझ बीमा समिति अन्तर्गत सञ्चालित इन्स्योरेन्स इन्ष्टिच्युट अफ नेपाल मार्फत तालिम तथा परिक्षा लिएर लाइसेन्स दिने व्यवस्था गर्न सकेमा अझ राम्रो हुन्छ । यसमा तीन चार जना मात्रै जनशक्तिमात्रै रहेकाले अभिकर्ताको लाइसेन्स सञ्चालन गर्न सक्ने अवस्था छैन।

सर्भेयरकै लाइसेन्समा यस्तो व्यवस्था गर्न चुकेको बीमा समितिले अभिकर्ताको हकमा यस्तो गर्न सक्ने अवस्था भने देखिदैन । तर सधै नै यहि हिसावले अगाडी बढ्न खोज्नु बीमा क्षेत्रकै हित विपरित छ । यदि बीमाको विषयमा, बीमा पोलिसीका विषयमा र बीमाको सैद्धान्तिक कुराहरु बुझेको व्यक्ति आएमा बीमाको पनि राम्रो हुन्छ ।

कसैले सुनियोजित रुपमै अपराध गर्न खोज्छ भने बीमा कम्पनी तथा बीमा समिति केहि गर्न सक्दैन । तर अपराध गर्न सहज हुने अवस्था तयार पार्नु अर्को ठुलो अपराध हो । बीमा कम्पनीका लागि जति ठुलो अभिकर्ताको च्यानल भयो त्यति नै राम्रो हो तर निष्कृय र आपराधिक मानसिकताका अभिकर्ता उत्पादन गरेर केहि फाइदा छैन ।

अहिले पनि एक जना अभिकर्ताको लाइसेन्स उपलब्ध गराउदा बीमा कम्पनी तथा बीमा समितिको ठुलो रकम खर्च हुन्छ । बजारमा बीमा अभिकर्ताको लाइसेन्स लिनेको संख्या साढे दुई लाख भन्दा धेरै छ । तर बीमा समितिका अनुसार अभिकर्ताको लाइसेन्स नविकरण गर्नेको संख्या एक लाख ७० हजार मात्रै छ । बजारमा यति ठुलो संख्यामा अभिकर्ता रहे पनि सक्रिय अभिकर्ताको संख्या भने धेरै कम छ । यदि सक्रिय अभिकर्ताको उत्पादन गर्ने हो भने बजारमा अभिकर्ताको महत्व बढाउनु पर्छ । लाइसेन्समा परिक्षा लिने प्रणालीको विकास गरी दक्ष र बीमा बुझेको व्यक्तिलाई मात्रै अभिकर्ता हुने अवस्था दिनु पर्छ ।

बीमा ऐन, बीमा नियमावलीमा अभिकर्ता सम्बन्धी कानुनी व्यवस्था भए पनि बीमा समितिले यस सम्बन्धी छुट्टै निर्देशिका बनाएको छैन । नियमावलीमा अभिकर्ताको आचारसंहिताको व्यवस्था छ । समितिले अभिकर्ताको परीक्षा सम्बन्धि व्यवस्था सहित यसका निश्चित मापदण्डका लागि पनि निर्देशिका अत्यावश्यक देखिन्छ ।